Birth and death of plants: উদ্ভিদৰ জন্ম আৰু মৃত্যু

উদ্ভিদৰ জন্ম আৰু মৃত্যু
মূলঃ আচাৰ্য জগদীশ চন্দ্ৰ বসু
অনুবাদঃ মানস প্ৰতিম দত্ত

(প্ৰিয় পাঠক, আশা কৰোঁ কুশলে আছে। আপোনালোক সকলোৱে নিশ্চয় আচাৰ্য জগদীশ চন্দ্ৰ বসুৰ নাম শুনিছে। আমাৰ দৰে উদ্ভিদৰো যে প্ৰাণ হৈছে, উদ্ভিদো যে জীৱ সেই কথা তেখেতেই প্ৰমাণ কৰি দেখুৱাইছিল।
জগদীশ বসুৰ প্ৰধান অৱদান আছিল তেওঁৰ ক্ৰেস্ক’গ্ৰাফ যন্ত্ৰৰ জৰিয়তে উদ্ভিদৰ সংবেদনশীলতা প্ৰমাণ কৰা। তেওঁ দেখুৱাইছিল যে উদ্ভিদে বিভিন্ন উদ্দীপক যেনে পোহৰ, স্পৰ্শ, তাপ, আৰু শব্দৰ প্ৰতি সঁহাৰি জনায়। তেওঁৰ গৱেষণাই প্ৰমাণ কৰিছিল যে উদ্ভিদৰো একপ্ৰকাৰৰ “প্ৰাণ” বা জৈৱিক সংবেদনশীলতা আছে, যিটো পশ্চিমীয়া বিজ্ঞানৰ বাবে নতুন আছিল। তেওঁৰ কিতাপ Response in the Living and Non-Living (১৯০২) আৰু The Nervous Mechanism of Plants (১৯২৬)ত এই বিষয়ে বিস্তৃতভাৱে আলোচনা কৰা হৈছে।

ভাৰতীয় সংস্কৃতি আৰু লোকবিশ্বাসত প্ৰকৃতি আৰু উদ্ভিদৰ সৈতে এক সামগ্ৰিক সম্পৰ্কৰ কথা কোৱা হয়, য’ত গছ-গছনিক জীৱনৰ অংশ হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
জগদীশ বসুৰ বিজ্ঞানী দৃষ্টিভংগীয়ে এই লোকবিশ্বাসৰ সৈতে এক সেতু সৃষ্টি কৰিছিল। তেওঁৰ গৱেষণাই প্ৰমাণ কৰিছিল যে উদ্ভিদৰ সংবেদনশীলতাৰ ধাৰণাটো কেৱল লোকবিশ্বাসৰ মাজতে সীমাবদ্ধ নহয়, বৰং ইয়াৰ এক বিজ্ঞানসন্মত ভিত্তি আছে। তেওঁৰ কামে ভাৰতীয় দৰ্শনৰ প্ৰকৃতিৰ সৈতে একাত্মতাৰ ধাৰণাক বিশ্বৰ সন্মুখত উপস্থাপন কৰাত সহায় কৰিছিল। তেওঁৰ গৱেষণাই
এই বিশ্বাসক শক্তিশালী কৰিছিল যে উদ্ভিদ কেৱল জড় বস্তু নহয়, বৰং ইয়াৰো একপ্ৰকাৰৰ জীৱন আৰু সংবেদনশীলতা আছে, যিটো ভাৰতীয় সংস্কৃতিয়ে বহু শতিকাৰ পৰা স্বীকাৰ কৰি আহিছে।

আহকচোন, তেখেতৰ বিখ্যাত গ্ৰন্থ অব্যক্তৰ পাতৰ পৰা ‘উদ্ভিদৰ জন্ম আৰু মৃত্যু’ শীৰ্ষক পাঠটো পঢ়োঁ।) মাটিৰ তলত বীজ বহুদিন লুকাই থাকে। মাহৰ পাছত মাহ এনেদৰে পাৰ হৈ যায়। শীতৰ পাছত বসন্ত আহে। তাৰ পাছত বৰষা আৰম্ভ হোৱাৰ লগে লগে দুই-এদিন বৰষুণ পৰে। এতিয়া আৰু লুকাই থকাৰ প্ৰয়োজন নাই। বাহিৰৰ পৰা কোনোবাই যেন শিশুটোক মাতি কৈছে, “আৰু টোপনি নাযাবা, ওপৰলৈ উঠি আহা, সূৰ্যৰ পোহৰ চোৱা।” লাহে লাহে বীজৰ ঢাকনিটো খহি পৰে, দুখন কোমল পাতৰ মাজৰ পৰা গজালি ওলায়। গজালিৰ এটা অংশ তললৈ গৈ মাটি খামুচি ধৰি থাকে, আৰু আন এটা অংশই মাটি ভেদ কৰি ওপৰলৈ উঠে। তোমালোকে গজালি ওলোৱা দেখিছা নেকি? মন হয় যেন শিশুটোৱে সৰুকৈ মূৰ তুলি আচৰিত হৈ নতুন দেশখন দেখা পাইছে।

গছৰ গজালি ওলালে যি অংশ মাটিৰ ভিতৰলৈ সোমায়, তাক কয় মূল। আৰু যি অংশ ওপৰলৈ বাঢ়ি থাকে, তাক কয় কাণ্ড। সকলো গছতে “মূল” আৰু “কাণ্ড” এই দুটা অংশ দেখা যায়। এয়া এটা আচৰিত কথা; গছক যেনেকৈ ৰাখা নহওক, মূল তললৈ আৰু কাণ্ড ওপৰলৈ যায়। এটা টাবত গছ আছিল। পৰীক্ষাৰ বাবে কেইদিনমান টাবটো ওলোটা কৰি ওলোমাই ৰাখিলোঁ। গছৰ মূৰ তললৈ হালি থাকিল, আৰু শিপা ওপৰলৈ থাকিল। দুই-এদিনৰ পাছত দেখিলোঁ, গছৰ যেন অনুভূতি জাগিল। তাৰ সকলো ডাল বেঁকা হৈ ওপৰলৈ উঠি গ’ল আৰু মূলটো ঘূৰি তলৰ ফালে বাঢ়ি গ’ল। তোমালোকৰ বহুতে শীতকালত মূলা কাটি শুকুৱাই ৰাখা। দেখিবা, প্ৰথমে শুকুৱা মূলাৰ পাত আৰু ফুল তলৰ ফালে থাকে। কিছুদিন পিছত দেখা যাব, পাত আৰু ফুলবোৰ ওপৰলৈ বাঢ়ি গৈছে।

আমি যেনেকৈ খাদ্য খাওঁ, গছেও তেনেকৈয়ে খাদ্য গ্ৰহণ কৰে। আমাৰ দাঁত আছে, আমি কঠিন বস্তু খাব পাৰো। সৰু সৰু শিশুবোৰৰ দাঁত নাথাকে; সিহঁতে কেৱল গাখীৰ খায়। গছৰো দাঁত নাই, গতিকে তেওঁলোকে কেৱল জলীয় পদাৰ্থ বা বতাহৰ পৰা খাদ্য গ্ৰহণ কৰিব পাৰে। গছে মূলৰ দ্বাৰা মাটিৰ পৰা ৰস শোষণ কৰে। চেনীত পানী ঢালিলে চেনী গলি যায়। মাটিত পানী ঢালিলে মাটিৰ ভিতৰৰ বহু বস্তু গলি যায়। গছৰ সেইবোৰ বস্তু খাদ্য হিচাপে গ্ৰহণ কৰে। গছৰ গুৰিত পানী নিদিলে গছৰ খাদ্য বন্ধ হৈ যায় আৰু গছ মৰি যায়।

অণুবীক্ষণৰ দ্বাৰা অতি ক্ষুদ্ৰ পদাৰ্থ দেখা পোৱা যায়। গছৰ ডাল বা মূল এই যন্ত্ৰৰ দ্বাৰা পৰীক্ষা কৰিলে দেখা যায় যে গছৰ ভিতৰত হাজাৰ হাজাৰ নলিকা আছে। এই নলিকাবোৰৰ দ্বাৰা মাটিৰ পৰা গছৰ শৰীৰলৈ ৰস সোমায়।

ইয়াৰ উপৰিও গছৰ পাতে বতাহৰ পৰা খাদ্য সংগ্ৰহ কৰে। পাতৰ মাজত বহুতো সৰু সৰু মুখ থাকে। অণুবীক্ষণৰ দ্বাৰা এই মুখবোৰত সৰু সৰু ওঁঠ দেখা যায়। যেতিয়া খাদ্য গ্ৰহণৰ প্ৰয়োজন নাথাকে, তেতিয়া ওঁঠ দুখন বন্ধ হৈ যায়। আমি যেতিয়া উশাহ-নিশাহ লওঁ, তেতিয়া নিশাহৰ সৈতে এবিধ বিষাক্ত বায়ু ওলায়; তাক কাৰ্বনযুক্ত বায়ু বোলে। যদি এই বায়ু পৃথিৱীত জমা হৈ থাকে, তেন্তে সকলো জীৱ-জন্তু অলপ দিনৰ ভিতৰতে এই বিষাক্ত বায়ু গ্ৰহণ কৰি মৰি যাব পাৰে। বিধাতাৰ কৰুণাৰ কথা ভাবি চোৱাচোন। যি জীৱ-জন্তুৰ বাবে বিষ, গছে তাকেই খাদ্য হিচাপে গ্ৰহণ কৰি বতাহ পৰিষ্কাৰ কৰে।

গছৰ পাতত যেতিয়া সূৰ্যৰ পোহৰ পৰে, তেতিয়া পাতবোৰে সূৰ্যৰ ৰশ্মিৰ সহায়ত কাৰ্বনযুক্ত বায়ুৰ পৰা কাৰ্বন উলিয়াই আনে। এই কাৰ্বন গছৰ শৰীৰত সোমাই গছক বাঢ়িবলৈ সহায় কৰে। গছক পোহৰৰ প্ৰয়োজন; পোহৰ নাথাকিলে ইহঁত জীয়াই থাকিব নোৱাৰে। গছৰ মূল চেষ্টা হ’ল কেনেকৈ অলপ পোহৰ পাব পাৰে। যদি খিৰিকীৰ ওচৰত পাত্ৰত গছ ৰাখা, তেন্তে দেখিবা, সকলো ডাল অন্ধকাৰৰ পৰা আঁতৰি পোহৰৰ দিশলৈ যায়। জংঘললৈ গৈ চোৱা, গছবোৰে খৰখেদাকৈ কোনে আগতে পোহৰ পাব পাৰে, তাৰ চেষ্টা কৰিছে। লতাবোৰ ছাঁত পৰি থাকিলে পোহৰৰ অভাৱত মৰি যাব, সেয়েহে সেইবোৰে গছক সাৱটি ধৰি ওপৰলৈ উঠে।

এতিয়া বুজিছা, পোহৰেই জীৱনৰ মূল। গছবোৰে নিজৰ শৰীৰত সূৰ্য্যৰ ৰশ্মি শোষণ কৰি জীয়াই থাকে। সূৰ্য্যৰ ৰশ্মি গছৰ শৰীৰত আবদ্ধ হৈ থাকে। জুইত কাঠ জ্বলালে যি পোহৰ আৰু তাপ ওলাই আহে, সেয়াই হৈছে সূৰ্য্যৰ উজ্জ্বলতা। গছ আৰু ইয়াৰ শস্যবোৰেই পোহৰ গ্ৰহণ কৰাৰ আধাৰ। জীৱ-জন্তুৱে উদ্ভিদ খাই জীয়াই থাকে; উদ্ভিদত থকা সূৰ্য্যৰ পোহৰো এইদৰেই প্ৰাণীটোৰ শৰীৰত প্ৰৱেশ কৰে। আহাৰ হিচাপে শস্য নোখোৱাকৈ আমি জীয়াই থাকিব নোৱাৰিম। ভাবি চালে, আমিও পোহৰ খায়ে জীয়াই আছো।

কিছুমান গছ এবছৰৰ পাছতেই মৰি যায়। সকলো গছেই মৰাৰ আগতে সন্তান এৰি যাবলৈ ব্যগ্ৰ হয়। বীজবোৰেই গছৰ সন্তান। এজোপা গছে নিজৰ বীজ ৰক্ষাৰ বাবে ফুলৰ পাহিৰে সৰু ঘৰ সাজে। যেতিয়া এজোপা গছ ফুলেৰে ভৰি থাকে, তেতিয়া কিমান ধুনীয়া দেখা যায়! গছজোপাই যেন হাঁহিছে। ফুলৰ দৰে ধুনীয়া আৰু কি আছে? গছে মাটিৰ পৰা খাদ্য লাভ কৰে আৰু বতাহৰ পৰা কাৰ্বন লাভ কৰে। এটা সাধাৰণ বস্তুৰ পৰা কেনেকৈ সুন্দৰ ফুল হ’ল? গল্পত শুনিছোঁ, স্পৰ্শমণি নামৰ এবিধ মণি আছে; তাক স্পৰ্শ কৰিলে লোহা সোণ হৈ যায়। মোৰ ভাৱ হয়, মাতৃৰ স্নেহেই সেই মণি। ফুলত যেন সন্তানৰ প্ৰতি ভালপোৱাই ফুটি উঠে। ভালপোৱাৰ স্পৰ্শতে যেন মাটি আৰু কাৰ্বন ফুল হৈ যায়।

গছত ফুল ফুলক থকা দেখিলে আমাৰ মনত কিমান আনন্দ হয়! বোধহয়, গছৰো কত আনন্দ হয়! আনন্দৰ দিনত আমি দহজনক নিমন্ত্ৰণ কৰোঁ। ফুল ফুলিলে গছেও তাৰ বন্ধু-বান্ধৱক মাতি আনে। গছ যেন মাতি কয়, “মোৰ বন্ধু-বান্ধৱ ক’ত, আজি মোৰ ঘৰলৈ আহা। যদি পথ ভুল কৰা, ঘৰ চিনিব নোৱাৰা, তাৰ বাবে নানা ৰঙৰ ফুলৰ পতাকা তুলি দিছোঁ। এই ৰঙীন পাহিবোৰ দূৰৰ পৰা দেখা পাবা।” মৌমাখি আৰু পখিলাৰ সৈতে গছৰ চিৰকালৰ বন্ধুত্ব। সিহঁতে দল বান্ধি ফুল চাবলৈ আহে। কিছুমান পতঙ্গ দিনৰ বেলা চৰাইৰ ভয়ত বাহিৰ হ’ব নোৱাৰে। চৰাইয়ে সিহঁতক দেখা পালেই খাই পেলায়। গতিকে ৰাতি নোহোৱালৈকে সিহঁত বাহিৰ হ’ব নোৱাৰে। সন্ধিয়া হ’লেই সিহঁতক আনিবলৈ ফুলে চাৰিদিশে সুগন্ধ বিয়পায়।

গছে ফুলৰ মাজত মৌ সঞ্চয় কৰি ৰাখে। মৌমাখি আৰু পখিলাই সেই মৌ পান কৰি যায়। মৌমাখি আহিলে গছৰো উপকাৰ হয়। ফুলত তোমালোকে ৰেণু দেখিছা। মৌমাখিয়ে এটা ফুলৰ ৰেণু আন এটা ফুললৈ লৈ যায়। ৰেণু অবিহনে বীজ পকিব নোৱাৰে।

এইদৰে ফুলৰ মাজত বীজ পকি থাকে। গছে শৰীৰৰ ৰসেৰে বীজবোৰক লালন-পালন কৰি থাকে। নিজৰ জীৱনৰ বাবে এতিয়া আৰু কোনো মায়া নাৰাখে। তিল তিলকৈ সন্তানৰ বাবে সকলো বিলাই দিয়ে। যি শৰীৰ কিছুদিন আগতে সতেজ আছিল, এতিয়া সেয়া একেবাৰে শুকাই যায়। শৰীৰৰ ভাৰ বহন কৰিবলৈয়ো আৰু শক্তি নাথাকে। আগতে বতাহ হু হু কৰি পাত উৰুৱাই গৈছিল। পাতবোৰে বতাহৰ সৈতে খেলা কৰিছিল, সৰু ডালবোৰে তালে তালে নাচিছিল। এতিয়া শুকান গছজোপাই বতাহৰ ভাৰ সহিব নোৱাৰে। বতাহৰ এটা এটা বা লাগিলে গছজোপা কঁপি কঁপি থাকে। এটা এটাকৈ ডালবোৰ ভাগি পৰে। শেষত এদিন হঠাৎ গুৰি ভাগি গছ মাটিত পৰি যায়।
এইদৰে সন্তানৰ বাবে নিজৰ জীৱন দি গছ মৰি যায়।